Een studie naar de waarneming van muziekuitvoeringen op moderne en historische plaatopnames

Renee Timmers, 31 maart 2008, Instituut voor Cognitie en Informatie, Radboud Universiteit

Het is vrijwel onmogelijk te achterhalen op welke manier de waarneming van muziekuitvoeringen op historische opnames overeenkomt met of verschilt van de waarneming van de oorspronkelijke muziekuitvoeringen door luisteraars van die tijd. We kunnen gemakkelijk inzien dat de context waarin de uitvoeringen beluisterd worden aanzienlijk veranderd is, dat de uitvoeringen zelf sterk veranderd zijn, en dat ook de opnametechnieken een enorme ontwikkeling hebben ondergaan. Aan de andere kant bieden oude plaatopnames een unieke doorkijk naar de uitvoeringspraktijk in voorbije tijden en kunnen oude opnames menig oor van hedendaagse luisteraars bekoren.

Maar is dat alles wat er gezegd kan worden over de tijds- en opnameafhankelijkheid of onafhankelijkheid van luisterervaringen en de waarneming van uitvoeringen? In een studie, recentelijk gepubliceerd in het vakblad van de Acoustical Society of America, werd door middel van luisterexperimenten gepoogd een nader antwoord op deze vraag te formuleren. In de experimenten kregen muzikaal ervaren proefpersonen systematisch geselecteerd en gemanipuleerd materiaal aangeboden met de opdracht een aantal luistertaken uit te voeren.

Het muzikale materiaal bestond uit vier fragmenten uit het lied Die junge Nonne van Franz Schubert gezongen door zes beroemde zangeressen met duidelijke verschillende zangstijlen, opgenomen in verschillende periodes van de 20e eeuw. De vier fragmenten representeerden verschillende emotionele passages uit het lied. Van iedere opname bestond een “schone” en “ruisige” versie.

De proefpersonen kregen de fragmenten in willekeurige volgorde te horen en moesten een aantal beoordelingen maken. Zij gaven aan hoe oud ze dachten dat de opname was (Experiment 1). Zij beoordeelden de kwaliteit van de uitvoering en de mate waarin zij emotioneel geraakt werden door de uitvoeringen (Experiment 2). Ze beoordeelden de waargenomen emotie per fragment (Experiment 3), of zij noteerden de waargenomen dynamiek van de uitvoering per maat (Experiment 4).

In de analyse van de oordelen van de luisteraars werd ten eerste gekeken in hoeverre opnamekenmerken als leeftijd en opnamekwaliteit de oordelen voorspellen. Interessant was dat de factor opnamekwaliteit (schoon of ruisig) de antwoorden slechts in zeer geringe mate bleek te kunnen voorspellen. Terwijl de factor leeftijd de antwoorden van Experiment 1, 2 en 4 goed kon voorspellen, maar de antwoorden van Experiment 3 niet.

In de tweede analyse werd getoetst in hoeverre de oordelen afhingen van het muzikale fragment en de specifieke interpretatie van de fragmenten door de verschillende zangeressen. Er is sprake van een specifieke interpretatie van de fragmenten wanneer de factoren “fragment” en “zangeres” met elkaar interacteren. Hetgeen betekent dat het effect van fragment niet hetzelfde is voor de verschillende zangeressen en vice versa. Deze interactie was alleen aanwezig voor de oordelen van Experiment 3 en 4 (waargenomen emotie en waargenomen dynamiek).

Ten slotte werd getoetst in hoeverre de subjectieve oordelen samenhingen met gemeten karakteristieken van de uitvoeringen. Ook in deze analyse werd een tweedeling gevonden tussen de oordelen van Experiment 1 en 2 enerzijds (leeftijd, kwaliteit en affect) en de oordelen van Experiment 3 en 4 anderzijds (waargenomen emotie en dynamiek). Deze laatste analyse laat zien dat een aantal uitvoeringskenmerken systematisch over de tijd heen zijn veranderd, hetgeen de correlatie met de oordelen van Experiment 1 verklaart. Andere karakteristieken daarentegen variëren sterker op basis van uitvoerder en fragment. Deze karakteristieken zijn eerder verantwoordelijk voor de communicatie van een specifieke interpretatie van de fragmenten door de zangeressen.

Samenvattend, geeft deze studie aan dat de luisteraars slechts marginaal beïnvloed werden door de manipulatie van de opnamekwaliteit (schoon of ruisig). Wel was de leeftijd van de opname van sterke invloed op de oordelen van de uitvoeringskwaliteit en mate van emotionele geraaktheid. Van belang was dat de oordelen van waargenomen emotie en van locale veranderingen in dynamiek minder van de leeftijd afhingen dan van de specifieke interpretatie van de muziek door de verschillende zangeressen. Er moet wel bij gezegd worden dat de verscheidenheid van interpretatie van waargenomen emotie en dynamiek in de verschillende fragmenten kleiner was voor vroege opnames dan voor late opnames (een extra resultaat dat hierboven niet gepresenteerd is). Kennelijk zijn luisteraars vrij behoorlijk in staat gecommuniceerde emotie en dynamiek eenduidig op te pikken ongeacht de leeftijd van de opname, ook al is de communicatie wel iets beperkter voor oude opnames. Zij vinden echter uitvoeringen op oude opnames een stuk minder van kwaliteit en worden er minder door geraakt.

Referentie: Timmers, R. (2007). Perception of performance on historical and modern commercial recordings. Journal of the Acoustical Society of America, 122, 2872-2880.

home...